του Νικόλα Κοσματόπουλου
Στο Κομπανί, τη Γάζα, το ξεχασμένο Μπαχρέιν, είναι ξεκάθαρο – σαν τον βραδινό ουρανό σε αεροπορικό βομβαρδισμό — ότι η μηχανή του πολέμου δουλεύει μερόνυχτα, καταπίνοντας φτωχές ψυχές και φτύνοντας υπέρογκα κέρδη. Εκεί, ο ανοικτός πόλεμος ενάντια στους αδύναμους και τους «άλλους» επιβεβαιώνει ότι η επιβίωση της παραπαίουσας παγκόσμιας κυριαρχίας βασίζεται στην ολοένα και εντονότερη αλληλοσύνδεση της ενεργειακής αυτάρκειας και της αδηφάγας οικονομίας με το δόγμα της «ασφάλειας» και τον προληπτικό πόλεμο – μέσα, έξω και διά των συνόρων. Ωστόσο, η Μέση Ανατολή δεν είναι μόνο ο σύγχρονος σιτοβολώνας ενός κόσμου χτισμένου πάνω στην υπερκατανάλωση ενέργειας. Μπορεί οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των βιομηχανιών πετρελαίου και πολέμου να σβήνονται γοργά, αλλά μια οικονομίστικη άποψη δεν αρκεί για να κατανοήσουμε γιατί η βία θεωρείται σήμερα συνώνυμο της Μέσης Ανατολής.
Προτείνω, αντιθέτως, μια ματιά μέσα από την οποία η Μέση Ανατολή αναδεικνύεται ως το αιματηρό πλυντήριο στο οποίο ξεπλένεται η ηθική χρεωκοπία της δυτικής ιδεολογικής κυριαρχίας και το ηθικοπλαστικό εργαστήρι στο οποίο σμιλεύονται έννοιες που νοηματοδοτούν την κοινή ζωή στον πλανήτη: βία, τρομοκρατία, πόλεμος, – με μία λέξη – το «κακό» (evil), αλλά και πρόοδος, δημοκρατία, ειρήνη, το ίδιο το «καλό». Όσον αφορά τη Μέση Ανατολή σήμερα, η κυρίαρχη ηθική δουλεύει ασταμάτητα για να ορίσει την «κακή» βία, αλλά και να προωθήσει μια πολύ συγκεκριμένη εκδοχή της «καλής» ειρήνης. Η ατέρμονη μεσανατολική βία θα μένει ανεξήγητη, παράλογη και δαιμονική αν δεν συνειδητοποιήσουμε ότι δίπλα στην αιματηρή μηχανή του πολέμου συνυπάρχει αρμονικά –σχεδόν διαλεκτικά– μια ενοχική βιομηχανία της ειρήνης. Η βία στην Μέση Ανατολή δεν υπάρχει αντικειμενικά, ως «φυσικό φαινόμενο». Η βία δεν είναι δεδομένη, επειδή καμία δυνατότητα απευθείας γνώσης των γεγονότων (και των αιτιών) δεν υπάρχει χωρίς τη μεσολάβηση κυρίαρχων αναγνώσεων και φίλτρων, τα οποία –στο όνομα της «καλής» ειρήνης– καθορίζουν έννοιες, ξαναγράφουν την Ιστορία, άλλοτε αποσιωπούν κι άλλοτε αναδεικνύουν φωνές και πράξεις.
Αυτό είναι το κεντρικό συμπέρασμα της διδακτορικής μου διατριβής πάνω στους ειδικούς της ειρήνευσης και της κρίσης (ΟΗΕ, ΜΚΟ, διπλωμάτες, δεξαμενές σκέψης) στη Μέση Ανατολή, και συγκεκριμένα τον Λίβανο (Pacifying Lebanon: Violence, Power and Expertise in the Middle East, University of Zurich, Department of Social Anthropology, 2012). Σ’ αυτήν σκιαγραφώ με ανθρωπολογική και ιστορική λεπτομέρεια την ανάδειξη της «ειρήνης» ως προνομιακού πεδίου διαμόρφωσης μιας νέας ηθικοπλαστικής εξουσίας. Υποστηρίζω ότι μετά το 1990, λόγω της ραγδαίας εξάπλωσης της ιδιόμορφης αυτής βιομηχανίας, η «ειρήνη» –ως κοινωνιολογική έννοια και πολιτικό πρόταγμα– έχει επανανοηματοδοτηθεί, απογυμνωμένη από την κοινωνική δικαιοσύνη, μετατρεπόμενη σε πεδίον δόξης λαμπρόν για ειδικούς κι εμπειρογνώμονες, βασικό όπλο κι εξάρτημα της κυρίαρχης ηθικής τάξης.1 Για την καλύτερη κατανόηση του φαινομένου που περιγράφω παραθέτω δύο παραδείγματα.
1. Η ανάγνωση της εμφυλιακής βίας ως «εθνοθρησκευτικής»
Σήμερα, η κυρίαρχη ακαδημαϊκή ανάγνωση του λιβανέζικου Εμφυλίου (1975-1990) βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στη θεωρία της πολιτισμικής σύγκρουσης, και πιο συγκεκριμένα στην εγγενή αδυναμία συνύπαρξης διαφορετικών εθνοθρησκευτικών κοινοτήτων (Χριστιανοί-Μουσουλμάνοι) σε μία κρατική οντότητα. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια και λίγο μετά το τέλος του πολέμου, η σχετική επιστημονική συζήτηση προσομοίαζε με πεδίο (ακαδημαϊκών) μαχών, όπου συγκρούονταν πολλές διαφορετικές αναλύσεις: Μαρξιστικές απόψεις θεωρούσαν την ταξική πάλη βασικό προπομπό του πολέμου, γεωπολιτικές αναλύσεις προσέγγιζαν τον Λίβανο μέσα από το φίλτρο των ψυχροπολεμικών εντάσεων, μετα-αποικιοκρατικές προσεγγίσεις εξέταζαν την προβληματική μετάβαση του Λιβάνου από Οθωμανική επαρχία σε Γαλλικό προτεκτοράτο, δημογραφικές απόψεις τόνιζαν διαφορές μεταξύ αστικών και επαρχιακών πληθυσμών κ.ά. Ενώ λοιπόν ο ερευνητικός πόλεμος για τον πόλεμο στον Λίβανο καλά κρατούσε, επιβλήθηκε μια ιδιόμορφη ομοφωνία, βασισμένη στη θεωρία της «γιουγκοσλαβοποίησης». Σύμφωνα με αυτή, κάθε εμφύλια σύρραξη οφείλεται στην ύπαρξη μέσα σε ένα ενιαίο κράτος συγκροτημένων εθνοθρησκευτικών κοινοτήτων, οι οποίες πάντα ήθελαν να αλληλοσφαχτούν, ευκαιρίας δοθείσης. Η «γιουγκοσλαβοποίηση» αποτέλεσε αναλυτικό τυφλοσούρτη όχι μόνο στον Λίβανο, αλλά και αλλού (Ρουάντα, Σρι Λάνκα κτλ). Με κάθε άλλη πιθανότητα αποκλεισμένη, η επόμενη εκδοχή της θεωρίας παρουσιάστηκε ως την αναμενόμενη διαμάχη Σουνιτών και Σιϊτών. Ωστόσο, ενώ στον Λίβανο η θεωρία επιβλήθηκε εκ των υστέρων, στην περίπτωση του ISIS και του σεχταριστικού του μίσους ενάντια σε Αλεβίτες, Σιίτες και Κούρδους, η θεωρία προϋπήρξε, λειτουργώντας ουσιαστικά ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία.
2. Η εκπαίδευση του πληθυσμού στις τεχνοηθικές της «ειρήνης»
Σήμερα, τα βουνά του Λιβάνου φιλοξενούν τα «εργαστήρια ειρήνης» (peace workshops), όπου δυτικοί και ντόπιοι ειδικοί εκπαιδεύουν Λιβανέζους πολίτες και Παλαιστίνιους πρόσφυγες στις ηθικοτεχνικές μιας πολύ συγκεκριμένης εκδοχής της «ειρήνης».2 Διάλογος, αυτοσυγκράτηση, εκλογίκευση, ψυχολογικοποίηση, «τάι τσι» (ως ειρηνική εκδοχή των πολεμικών τεχνών) διδάσκονται στα εργαστήρια, τα οποία οργανώνουν ο ΟΗΕ, διεθνείς ΜΚΟ και ιδιωτικά πανεπιστήμια του Λιβάνου, και χρηματοδοτούν ευρωπαϊκά κράτη και ντόπιες τράπεζες. Οι πολίτες αντιμετωπίζονται ως επίδοξοι συμμέτοχοι σε έναν επερχόμενο εθνοτικό πόλεμο και καλούνται να μετανοήσουν, να θεραπευτούν ή απλώς να λογικευτούν πριν ακόμα διαπράξουν το έγκλημα. Πρόκειται για ριζική μετατροπή του τρόπου με τον οποίο η κοινωνία των πολιτών διατύπωνε την απαίτηση για «ειρήνη» στον Λίβανο: ένα δυναμικό αντιπολεμικό κίνημα αναπτύχθηκε στα τελευταία χρόνια του πολέμου, απαιτώντας «ειρήνη», κοινωνική δικαιοσύνη, καταδίκη ντόπιων και ξένων πολέμαρχων. Όμως, αντί για δικαστήρια για να δικάσουν τους ένοχους οπλαρχηγούς, η βιομηχανία της ειρήνης έστησε εργαστήρια που πολλαπλασιάζουν τους ενοχικούς πολίτες.3
Τα παραδείγματα δείχνουν, ελπίζω, ότι η «βιομηχανία της ειρήνης» βρίσκεται εν πλήρη δράση εν μέσω και ειδικά λόγω της έξαρσης της μηχανής του πολέμου. Μέσα από τη διάδοση ακαδημαϊκών θεωριών για την εθνοθρησκευτική βία και τα «αποτυχημένα κράτη», αλλά και ηθικοτεχνικών συμπεριφοράς για τους πολίτες, η βιομηχανία της ειρήνης προωθεί μια συγκεκριμένη (ανά)-γνωση της βίας, η οποία συχνά αναδεικνύεται σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία, όπως στην περίπτωση της σύγκρουσης Σιιτών – Σουνιτών, αλλά και στην a priori καταδίκη και ψυχολογική θεραπεία πολιτών για πράξεις βίας που δεν διέπραξαν.
***
Αντί επιλόγου, θα θυμίσω το αυτονόητο. Στο Κομπανί, στην Γάζα, στο ξεχασμένο Μπαχρέιν, οι αυτοεκπληρούμενες προφητείες των ειδικών συχνά ανατρέπονται εντυπωσιακά από εκείνους κι εκείνες που δεν χωράνε στις στενόχωρες κατηγορίες των ειδικών, δεν ημερεύουν με τα ηθικοπλαστικά εργαστήρια της βιομηχανίας της ειρήνης, δεν βολεύονται με λιγότερη ειρήνη-χωρίς δικαιοσύνη.
*Ο Νικόλας Κοσματόπουλος διδάσκει Σύγχρονη Μέση Ανατολή στο École Polytechnique Fédérale de Lausanne και συνεργάζεται ερευνητικά με το Institute of Environmental Science and Technology (ICTA) – Universitat Autònoma de Barcelona (UAB).
Ευχαριστώ τον Σάμυ Αλεξανδρίδη, τη Μαρίνα Δημητριάδου, τον Κώστα Ψηλοπαναγιώτη, την Yasmine Khayyat, τον Ματθαίο Τσιμιτάκη, και την Ασπασία Κοσματοπούλου για την πολυποίκιλη συμβολή τους.
1 Εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, η «ειρήνη» ήταν ταμπού για τις κυβερνήσεις της Δύσης, αφού η λέξη είχε ταυτιστεί με το ριζοσπαστικό αντιπολεμικό κίνημα για το Βιετνάμ, την Αλγερία και αλλού. Με την πτώση του ανατολικού μπλοκ, οι νικητές του Ψυχρού Πολέμου ανακοινώνουν στην υφήλιο το «τέλος της Ιστορίας» και την απαρχή μιας αέναης ειρήνης. Στη Μέση Ανατολή η λήξη του δεκαπενταετούς εμφυλίου στον Λίβανο το 1990 και οι περίφημες συμφωνίες της Μαδρίτης (1991) και του Όσλο (1993) μεταξύ της PLO και του Ισραήλ χαιρετίζονται ως ενδείξεις κι αποτέλεσμα της νέας ειρηνικής εποχής.
2 Βλ. Nikolas, Kosmatopoulos, «The Birth of the Workshop: Technomorals, Peace Expertise and the Care of the Self in the Middle East», Public Culture, τόμ. 26, τχ. 3. (2014), σ. 529-558.
3 Αυτή η προσέγγιση καταδεικνύει έναν ακόμα σημαντικό λόγο που η βία στη Μέση Ανατολή μας αφορά άμεσα: η αναπτυσσόμενη βιομηχανία της «κρίσης» στην Ευρώπη έχει να διδαχθεί πολλά από τη βιομηχανία της «ειρήνης» στη Μέση Ανατολή, και ειδικά στην παραγωγή ανιστόρητων εξηγήσεων, την ανάδειξη υπερφίαλων ειδικών και την προαγωγή ενοχικών πολιτών.