De executie van een shi’itische geestelijke in Saoedi-Arabië heeft de relatie met Iran in een diepe crisis gestort. In reactie op de bestorming van zijn ambassade in Teheran heeft Saoedi-Arabië zondag zijn diplomatieke betrekkingen met Iran verbroken. Maandag volgden Bahrein en Soedan het Saoedische voorbeeld. De Verenigde Arabische Emiraten besloten hun diplomatieke vertegenwoordiging in Iran sterk in te perken.

De crisis kan grote gevolgen hebben voor de conflicten in het Midden-Oosten, die worden aangewakkerd door de rivaliteit tussen het sunnitische Saoedi-Arabië en het shi’itische Iran. Er zat juist een beetje schot in de internationale pogingen om een einde te maken aan de oorlogen in Jemen en Syrië. Maar die kunnen alleen slagen als Saoedi-Arabië en Iran bereid zijn om te praten en druk uit te oefenen op de strijdende partijen.

Dit lijkt nu heel ver weg.

Genoeg is genoeg. De regio heeft vrede en kalmte nodig

Vicepremier Numan Kurtulmus, Turkije

Gevreesd wordt dat beide landen hun oorlogsinspanningen juist zullen opvoeren. In Syrië steunt Saoedi-Arabië sunnitische rebellen in hun strijd tegen president Assad, een bondgenoot van Iran. In Jemen lanceerde Saoedi-Arabië vorig jaar een verwoestende luchtoorlog, uit angst dat Iran achter de opmars van de shi’itische Houthi-rebellen zit. En in Bahrein steunt het Saoedische leger de sunnitische monarchie bij de onderdrukking van een shi’itische protestbeweging.

De speciale VN-gezant voor Syrië, Staffan de Mistura, kwam maandag aan in Saoedi-Arabië en reist daarna door naar Iran om te kijken of de Syrische vredesbesprekingen nog te redden zijn. Tijdens drie eerdere gespreksrondes zaten alle belangrijke externe spelers in de oorlog aan tafel. Ook Saoedi-Arabië en Iran.

Tijdens die gespreksrondes werd de basis gelegd voor een vredesproces, dat moet uitmonden in een overgangsregering en vrije verkiezingen over 18 maanden. Het is voor Syrië het meest serieuze diplomatieke initiatief in jaren. De volgende gespreksronde, waar ook het Syrische regime en de oppositie zouden aanschuiven, is gepland voor 25 januari. De vraag is of die doorgaat in het huidige klimaat.

Het kostte de Amerikanen al enorm veel moeite om Saoedi-Arabië en Iran samen aan tafel te krijgen. De Saoediërs staakten hun verzet tegen Iraanse betrokkenheid pas nadat de VS hen overhaalden om eerst te kijken of Iran genoeg inzet zou tonen. Maar ze hebben grote twijfels of Iran wel bereid is een akkoord te sluiten.

Militair machtsvertoon in Jemen

Ook de strijdende partijen in Jemen zaten in december eindelijk om de tafel. De vredesbesprekingen in Zwitserland, onder bemiddeling van de VN, hebben weliswaar weinig vorderingen gemaakt. En ook de wapenstilstand die tegelijkertijd was afgekondigd om vertrouwen te wekken, werd door de strijdende partijen compleet genegeerd. Maar het was al heel wat dat er überhaupt werd gepraat.

Saoedi-Arabië verklaarde zaterdag dat de wapenstilstand in Jemen niet langer van kracht is. Dit had overigens niets te maken met het tumult dat uitbrak na de executie. De vredesbesprekingen moeten op 14 januari worden voortgezet. Maar door de crisis zullen de Saoediërs eerder geneigd zijn tot militair machtsvertoon.

De Verenigde Staten, Rusland, China, Frankrijk en Duitsland riepen Saoedi-Arabië en Iran maandag op tot terughoudendheid. VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon, EU-buitenlandcoördinator Federica Mogherini en de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry belden alle drie met Teheran en Riad in een poging verdere escalatie te voorkomen.

We zitten niet te wachten op een rol als bemiddelaar

Ministerie Buitenlandse Zaken VS

De crisis doet denken aan de jaren tachtig, toen Saoedi-Arabië eveneens zijn betrekkingen met Iran verbrak. Ook destijds was de aanleiding dat Iraanse demonstranten de Saoedische ambassade in Teheran bestormden, waarbij een diplomaat om het leven kwam. Op de achtergrond speelde de Iraakse invasie in Iran, die door Saoedi-Arabië werd gesteund. Uit wraak viel Iran Saoedische schepen aan, terwijl Saoedi-Arabië een Iraans gevechtsvliegtuig neerschoot dat het Saoedische luchtruim zou hebben geschonden.

Weinig analisten verwachten dat de huidige crisis zal leiden tot een directe confrontatie tussen Saoedi-Arabië en Iran. Maar de breuk tussen de twee regionale grootmachten komt op een gevaarlijk moment. De opstanden, oorlogen en regimewisselingen van de afgelopen jaren hebben de angst en rivaliteit tussen sunnieten en shi’ieten versterkt. Politieke en religieuze leiders mobiliseren mensen in toenemende mate op basis van sekte via giftige retoriek in media en moskeeën. Tekenend was dat shi’itische milities in Irak maandag twee sunnitische moskeeën aanvielen.

De nucleaire deal met Iran heeft de verhoudingen in het Midden-Oosten verder op scherp gezet. Saoedi-Arabië vreest dat het akkoord de opmaat vormt voor Iraanse dominantie in de regio. Het herinnert zich nog goed dat Iran tot de Islamitische Revolutie van 1979 de ‘politieagent’ van de Amerikanen in de regio was. De Saoedische regering voelt zich in de steek gelaten door zijn oude bondgenoot.

Verenigde Staten in spagaat

De VS proberen krampachtig een evenwicht te vinden tussen de regionale rivalen. Dit leidt tot een lastige spagaat, die bemiddeling in de huidige crisis bemoeilijkt. In een poging de zorgen van de Saoediërs weg te nemen, blijven de VS hen namelijk van wapens voorzien. Ook steunen ze de Saoedische bombardementen in Jemen. Amerikaanse tankvliegtuigen verzorgen brandstof voor de Saoedische bommenwerpers en de CIA verstrekt inlichtingen.

De VS zijn bezorgd en willen dat Saoedi-Arabië én Iran terughoudend zijn

Woordvoerder Witte Huis

De VS willen dat Saoedi-Arabië en Iran de crisis bilateraal oplossen. Een woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse Zaken verklaarde maandag: „We zitten niet te wachten op een rol als bemiddelaar.”

Lees ook: Wat is het verschil tussen Shi’ieten en Sunnieten?